Wetenschap democratiseren? Burgerdialoog over klimaatonderzoek in Nederland

Kan burgerdialoog een rol spelen in het besluitvormingsproces binnen de wereld van de wetenschap? Hoe zou dit eruit kunnen zien? Dit waren enkele van de vragen die een Nederlands team van onderzoekers en praktijkmensen het afgelopen jaar heeft geprobeerd te beantwoorden, in een experiment om de principes van deliberatieve dialoog toe te passen op beslissingen over klimaatonderzoek. Hier reflecteert Remco van der Stoep op het proces en de lessen van Klimaatonderzoek in Dialoog.

Net als politiek kan wetenschap haar verantwoordelijkheid alleen vervullen als de meeste mensen denken dat deze te vertrouwen is. Recent hebben zowel de politiek als de wetenschap het publieke vertrouwen zien afnemen, althans bij sommige groepen. Als we accepteren dat deliberatieve democratie een deel van de oplossing is voor het herstellen van het vertrouwen tussen burgers en de politiek, zouden we deze observatie dan niet naar de wetenschap moeten uitbreiden? Misschien zelfs met grotere urgentie, aangezien burgers geen gestructureerde of directe manieren hebben om invloed uit te oefenen op de wetenschap. Beslissingen over onderzoeksprioriteiten worden meestal genomen binnen wetenschappelijke instellingen, deels op basis van wat belangrijk is voor financiers, inclusief overheden.

Dit is de reden waarom wij – een projectteam van onderzoekers in wetenschapscommunicatie van het Athena Instituut van de VU Amsterdam en dialoogbegeleiders van G1000.nu – onze aandacht hebben gericht op de wetenschappelijke gemeenschap. Die omarmt burgerparticipatie al op veel manieren, maar voor zover wij weten, niet dusdanig dat burgers meepraten over het vaststellen van de onderzoeksagenda. Het project Klimaatonderzoek in Dialoog gaf ons de kans om te onderzoeken hoe deliberatieve dialoog een plaats kan krijgen in de wetenschap.

We hebben een dialoogproces ontworpen en georganiseerd dat losjes gebaseerd was op benaderingen van burgerberaden. Tussen november 2023 en mei 2024 hebben we negen bijeenkomsten gehouden met burgers in vier regio’s van Nederland. De deelnemers verkenden hun standpunten over klimaatkwesties en bepaalden prioriteiten voor klimaatonderzoek, om daarmee de Nederlandse onderzoeksagenda te beïnvloeden.

We wilden oorspronkelijk met behulp van gewogen loting bepalen wie er mee kon doen. Daarbij zou worden geselecteerd op demografische criteria en ook op de afstand tot de wetenschap die mensen ervoeren. Om mensen aan te moedigen zich aan te melden, was er een vergoeding van vijftig euro per bijeenkomst beschikbaar.

Daarom gebruikten we aanvullende wervingsmethoden om voor meer aanmeldingen te zorgen. Het ging daarbij om werving via lokale netwerken en organisaties, het verspreiden van posters en flyers op openbare plaatsen, en het aankondigen van de bijeenkomsten op sociale media en in lokale kranten. Dit betekende natuurlijk dat er onder de deelnemers nu ook mensen waren die zich uit eigen beweging hadden aangemeld. . Aangezien het totale aantal aanmeldingen te laag was om een loting te doen, kon iedereen die zich had aangemeld deelnemen. Ondanks deze tegenslag was er nog steeds aanzienlijke diversiteit in gender, leeftijd en opleidingsachtergrond. Dat werd door verschillende deelnemers beaamd: zij gaven aan dat de mogelijkheid om te spreken met stadsgenoten van buiten hun ‘bubbel’ het proces voor hen waardevoller maakte..

Als het goed wordt gedaan, kan het mengen van burgers en professionals aan dialoogtafels (alle!) deelnemers een groter gevoel van eigenaarschap geven.

We hebben het proces ontworpen wetende dat er hooguit een indirect verband bestaat tussen klimaatonderzoek en het dagelijks leven van mensen. Wat we op tafel wilden krijgen, is welke behoeften en voorkeuren deelnemers hebben voor klimaatonderzoek, om daarmee een bijdrage te leveren aan de samenstelling van de Nederlandse onderzoeksagenda, die de prioriteiten voor onderzoek vaststelt en de toewijzing van financiering mede bepaalt.

We organiseerden dialoogprocessen van twee dagen in vier verschillende regio’s, zodat mensen uit het hele land konden deelnemen. We lieten ons inspireren door de G1000.nu-benadering voor burgerberaden, die de afgelopen tien jaar een aanzienlijke invloed heeft gehad op de deliberatieve dialoog in Nederland. De benadering onderscheidt zich door de autonomie van de deelnemers gedurende het hele proces en de ontwikkeling van gezamenlijk eigenaarschap tussen burgers en professionals.

In de praktijk betekent dit dat deelnemers zonder begeleiding hun tafelgesprekken voeren, ondersteund door onze aanwijzingen en dialoogregels.. We hebben klimaatonderzoekers en beleidsmakers geworven om samen met de burgerdeelnemers mee te doen aan de tweede bijeenkomst. In plaats van hun werk of kennis te presenteren, namen de wetenschappers deel aan de tafelgesprekken en brachten hun professionele perspectief mee. Tegen de tijd dat zij instroomden, hadden de burgerdeelnemers al de thema’s en ideeën in kaart gebracht die voor hen het belangrijkst waren. Ze begonnen vanuit hun eigen ervaring en ontdekten gaandeweg, door meerdere dialoogrondes in groepen, waarop er in de groep common ground bestond. Op deze manier was een min of meer gelijkwaardige dialoog mogelijk tussen de burgerdeelnemers en hun ‘professionele’ tegenhangers, waarmee de traditionele setting werd vermeden waarin experts op een voetstuk worden geplaatst als leveranciers van kennis en burgerdeelnemers zich leerlingen voelen. Als het goed wordt gedaan, kan het mengen van burgers en professionals aan dialoogtafels (alle!) deelnemers een groter gevoel van eigenaarschap geven.

Aan het einde van de tweede dialoogbijeenkomst kwamen de groepen tot overeenstemming over hun prioriteiten voor klimaatonderzoek. Alle deelnemers werden vervolgens uitgenodigd voor een nationaal dialoogevenement. Het doel hiervan was om uitwisseling tussen deelnemers uit verschillende regio’s mogelijk te maken en de resultaten over te brengen aan relevante besluitvormers en financiers in de wetenschappelijke gemeenschap.

Er is werk aan de winkel om onderzoeksprioriteiten en -bevindingen dichter bij de leefwereld van burgers te brengen.

De interesse binnen de wetenschappelijke gemeenschap om met burgers samen te werken neemt toe. We zien dat financieringsprogramma’s in de EU, het VK en tot voor kort in de VS, het belang ervan benadrukken. Dit gaf ons vertrouwen dat de uitkomsten van de burgerdialoog over klimaatonderzoek zouden worden verwelkomd en omarmd door degenen die verantwoordelijk zijn voor de onderzoeksagenda. De 114 burgers en 41 professionals die deelnamen, hadden een duidelijke en beknopte set van resultaten uitgewerkt die georganiseerd waren in zes hoofdthema’s.

De relevante besluitvormers waren echter niet zo bereid om met de resultaten te werken als we hadden gehoopt. Het bleek dat hun verwachtingen van de dialoog voornamelijk gericht waren op het verkrijgen van nieuwe thema’s en vragen voor onderzoek uit de input van de deelnemers. Wanneer ze keken naar de prioriteiten die de deelnemers hadden opgesteld, hadden ze het gevoel dat deze al breed genoeg waren behandeld in bestaand en lopend onderzoek en zagen ze dit als een bevestiging dat hun werk adequaat was. Zelfs als dit het geval is , toont het project aan dat er werk aan de winkel is om onderzoeksprioriteiten en -bevindingen dichter bij de leefwereld van burgers te brengen. En, natuurlijk, om een tweerichtingsdialoog te houden over wat die bevindingen betekenen voor de samenleving.

Dit project heeft ons veel geleerd, veel meer dan in dit korte stuk past. Wat voor ons opvalt, zijn drie belangrijke punten voor reflectie en verder onderzoek.

1. Onze observaties suggereren dat een gezamenlijke dialoog tussen burgers, onderzoekers en beleidsmakers nodig is en door velen verwelkomd wordt. Deelnemers uit beide groepen vonden grote waarde in de onderlinge uitwisseling. Hoe kunnen we meer ruimte bieden voor dit type dialoog? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat die ruimte bovendien doelgericht en toegankelijk is?
2. Er is een sterk argument voor burgerparticipatie in besluitvorming over de prioriteiten voor onderzoek. Toch belemmerde de afstand tussen de leefwereld van inwoners en klimaatonderzoek het proces, zowel qua werving van burgerdeelnemers als voor het aanhaken van besluitvormers. Hoe kunnen we de meerwaarde van burgerparticipatie bij het bepalen van de onderzoeksagenda op een beknopter en overtuigender wijze presenteren?
3. De route naar beleidsimpact blijft een uitdaging voor veel deliberatieve processen, en dit was ook het geval voor ons werk. Al vanaf het begin zou er een stevig mandaat moeten zijn, en daarvoor zijn formele toezeggingen nodig van alle betrokkenen die verantwoordelijk zijn voor het bepalen van de onderzoeksagenda. Hoe zou een geloofwaardig mandaat voor dit soort deliberatieve processen eruit zien?

Ons project was een eerste stap in nog onontgonnen terrein voor burgerdialoog. Hopelijk zien we binnenkort onderzoekers, praktijkmensen en burgers de volgende stappen zetten. We delen graag meer van onze bevindingen en ervaringen, en horen graag uw gedachten.

Over de Auteur

Remco van der Stoep ontwerpt en begeleidt deliberatieve processen in Nederland en is verbonden aan stichting G1000.nu. Jaron Harambam is Universitair Docent Media, Waarheidspolitiek en Digitalisatie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) en Willemine Willems is Universitair Docent Wetenschapscommunicatie voor Wicked Problems bij het Athena Instituut van de VU. Zij voerden het project uit samen met onderzoekers Esther de Weger, Julia Schuring en Eline Ramaaker (allen Athena Instituut).